За мене, „Страв од варвари“ е „за три класи подобар“ од „Телото во кое треба да се живее“ од повеќе причини, но, главната причина ми е дека е многу „побогат“. Побогат, во смисла побуен, порасцветан, пошарен, поисполнет со приказни, со слики, со бои. Пред сè со приказни (она што Игор С. во „Диссомнии“ го нарекува „Систем од приказни“) - во главната нарација ненаметливо, слободно, а сепак со прецизни „удари на четката“ се отсликани животните судбини на дузина ликови, и како тие станале она што се. После, побогат со слики - малечки, и многу убави слики: главната монахиња качена на магаре, а зад неа девојчињата со наведнати глави; едната жена како ѝ подава лимон на другата жена, а позади нив човекот со овцата; жената со долга коса на карпата крај морето; црвениот лак за нокти; итн. итн... Романот е многу богат и со бои, и тоа е многу убаво, создава убав пејсаж. Но, во еден момент, откако веќе имав прочитано за фустан „со боја на чемпрес“, па очи „со боја на море“, кога прочитав за чадор „со боја на зрела диња“, како да „ми прекипе“ нешто внатре (Добро бе Петар, супер „трик“ е ова со боја на она, вакво со боја на такво, ама ај имај исаф малку...;)
Ова, бујноста, најмногу ми се допадна од аспект на содржина. Од гледна точка на форма, она што најмногу ме израдува, е лесното одмотување на приказната напред-назад во времето - ненаметливото лизгање помеѓу минатото на ликовите (океј, повеќе има за минатото на Пенелопи, додека она на Оксана на крај се открива) и сегашноста. Ова движење напред-назад во времето ме потсетува на убаво движење на бранови - напред кон брегот, па назад кон морето, па пак напред, па назад... и мислам дека ваквиот динамичен танц е најубаво ја доловува писателската мајсторија на Петар, и трпението и мудроста во планирањето на романот. И, кога ова ќе се искомбинира со бујноста на содржината, ефектот е супер, или, она што го забележа Н. Јолдески на Фб пред некој ден - дека е „вкусен“ роман.
Е сега, кога веќе зборуваме за вкус и за јадење: најочигледната работа поради која „Страв од варвари“ не ми беше врвна книжевна наслада, беа оние ситни грешки што лесно можеле да се одбегнат: на неколку места имаше ситуација од типот „...островот. “Само...“ (стр.58) - погрешно поставено празно место. Или: „Од чамецот излегле тројца луѓе, двајца мажи и една жена.“ наместо, на пример: „Од чамецот излегле тројца - двајца мажи и една жена.“ Воопшто, има доста места на кои јас би ставил цртичка наместо запирка. Тоа се ситници, но сепак, влијаат на читателското уживање. Исто, на две места наидов на „земавме“, наместо „зедовме“ (стр. 60: „...а тој само зазема нова положба...“). На едно место прочитав „крагња“, а на некое друго место имаше уште еден србизам. Знам, сево ова се ситници, ама, ако ако книгава е супер подготвена риба, ова се ситни ковчиња што упорно ти се напикуваат во забите и под јазикот, и, независно од тоа колку е „вкусен“ оброкот, те напнуваат.
Е сега 2, она што повеќе ми го отежни читањето, се две нешта.
Првото нешто е истата онаа забелешка што му ја дадовме на Игор С., за „Гаргара“: често, особено на почетокот, читајќи, се враќав на насловот на поглавјето, за да видам кој раскажува. Зошто? Затоа што, како и кај „Гаргара“, каде што повеќе наратори имаат ист глас, и овде, и обете нараторки имаат идентичен глас, и на моменти не е лесно да се разликуваат приказните на двете жени. Имаат идентичен тон. Идентичен стил на изразување: главно долги, сложени реченици, испрекинати со многу кратки реченици, и по некој извичник. Сакам, кога читам, гласот на ликот, ако е „јас“ наратор, да има боја. Сакам да му го замислам погледот, душата преку гласот да му ја видам. А овде обете жени ми имаат идентична боја. И - обете како постојано да се брзаат. Каде се брзаат? Зошто? Барем Пенелопи би можела да не се брза. И онака никаде не оди. Е, тоа неразликување на нараторките ми беше проблем при читањето. (Вчера си ја купив „Магла и месечина“ од Меша Селимовиќ. На задната корица има цитат од авторот: „Се трудев секоја личност која зборува за себе и која се открива себеси, да зборува на поинаков јазик, да мисли на поинаков начин, да има поинаква структура на реченица во изразувањето.“)
Второто проблематично нешто, беше самото ваквото брзање. Речениците се долги и сложени, и често неколку сосема различни мисли се поврзани со запирки, и речиси никаде нема ни цртичка, ни друга интерпункција (точка-запирка, загради, или, точка едноставно). Сакам да кажам, по својата форма, текстот те тера да го читаш брзо, а по својата содржина, има премногу конкретен материјал за да се чита брзо. Еве издвоив два примера на реченици што морав да се враќам и полека да ги препрочитувам:
1. „Утрово Игор повторно отиде по докторот, му рекол дека може да дојде само под еден услов, да му дадеме десет илјади драхми, ние имаме едвај илјада, на крајот му го дадов мојот прстен, оној со зелен аметист што го носеше мајка ми, кога навршив осумнаесет години ми го даде, нејзе ѝ го дала баба ми, јас и Евгениј немаме деца, и така не би имала кому да го дадам.“
2. „Се сеќаваш ли на оној мој часовник со кафеави ремчиња, и ден-денес ми е на рака, но дента кога дојдовме тука престана да работи, и онака тука времето го имаш сето за себе, зошто би го мереле?!“
Луда железница. Во спротивност со медитеранскиот дух, каде никој никогаш не се брза за ништо. Ми се чини дека прекраток романот за да бидат толку долги речениците, и толку напнато темпото. Или - колку и да е вкусен оброкот, премногу е мал и скапоцен за да се излапа и проголта толку набрзина.
Ама, тоа е во согласност со муабетите што сме ги правеле со Петар: дека 80% од романот е планирањето, а 20% е пишувањето. Сепак, се чини не треба да е така – треба да е фифти-фифти. Се чувствува дека е брзо пишуван романот. И, затоа, ко би морал да ги споредам „Страв од варвари“ со „Одбројување“ (затоа што тие беа наградени од МАИ), би рекол дека „Страв од варвари“ е побогат роман, побуен, а и поширок во поглед на теми, но „Одбројување“ е подоследен и појасен во изразот. „Страв...“ е многу мудро и широко-градо осмислен, „Одбројување“ е многу мудро и внимателно напишан (па препрочитан, па додотеран, итн...)
Како и да е, многу ме израдува „Страв од варвари“, не затоа што е „три класи подобар“ и од „Телото...“, и од „Очи...“ (иако тоновите на нараторите се слични во сите три романи), туку поради тоа што приказната е целосна, заокружена, а сè во него, иако е лесно, е убаво „стегнато“ - врските помеѓу родители и деца, што Петар најдобро ги владее, па судбините на варварите, судбините на четирите жени (2х2), метафизиката со (не)постоењето, и сето тоа преку она прекрасно одмотување на нарацијата помеѓу минатото и сегашноста - како две убави жени што веслаат две кајчиња, и наизменично замавнуваат со веслата напред-назад, а една крај друга, во иста насока, до ист брег.
Ова, бујноста, најмногу ми се допадна од аспект на содржина. Од гледна точка на форма, она што најмногу ме израдува, е лесното одмотување на приказната напред-назад во времето - ненаметливото лизгање помеѓу минатото на ликовите (океј, повеќе има за минатото на Пенелопи, додека она на Оксана на крај се открива) и сегашноста. Ова движење напред-назад во времето ме потсетува на убаво движење на бранови - напред кон брегот, па назад кон морето, па пак напред, па назад... и мислам дека ваквиот динамичен танц е најубаво ја доловува писателската мајсторија на Петар, и трпението и мудроста во планирањето на романот. И, кога ова ќе се искомбинира со бујноста на содржината, ефектот е супер, или, она што го забележа Н. Јолдески на Фб пред некој ден - дека е „вкусен“ роман.
Е сега, кога веќе зборуваме за вкус и за јадење: најочигледната работа поради која „Страв од варвари“ не ми беше врвна книжевна наслада, беа оние ситни грешки што лесно можеле да се одбегнат: на неколку места имаше ситуација од типот „...островот. “Само...“ (стр.58) - погрешно поставено празно место. Или: „Од чамецот излегле тројца луѓе, двајца мажи и една жена.“ наместо, на пример: „Од чамецот излегле тројца - двајца мажи и една жена.“ Воопшто, има доста места на кои јас би ставил цртичка наместо запирка. Тоа се ситници, но сепак, влијаат на читателското уживање. Исто, на две места наидов на „земавме“, наместо „зедовме“ (стр. 60: „...а тој само зазема нова положба...“). На едно место прочитав „крагња“, а на некое друго место имаше уште еден србизам. Знам, сево ова се ситници, ама, ако ако книгава е супер подготвена риба, ова се ситни ковчиња што упорно ти се напикуваат во забите и под јазикот, и, независно од тоа колку е „вкусен“ оброкот, те напнуваат.
Е сега 2, она што повеќе ми го отежни читањето, се две нешта.
Првото нешто е истата онаа забелешка што му ја дадовме на Игор С., за „Гаргара“: често, особено на почетокот, читајќи, се враќав на насловот на поглавјето, за да видам кој раскажува. Зошто? Затоа што, како и кај „Гаргара“, каде што повеќе наратори имаат ист глас, и овде, и обете нараторки имаат идентичен глас, и на моменти не е лесно да се разликуваат приказните на двете жени. Имаат идентичен тон. Идентичен стил на изразување: главно долги, сложени реченици, испрекинати со многу кратки реченици, и по некој извичник. Сакам, кога читам, гласот на ликот, ако е „јас“ наратор, да има боја. Сакам да му го замислам погледот, душата преку гласот да му ја видам. А овде обете жени ми имаат идентична боја. И - обете како постојано да се брзаат. Каде се брзаат? Зошто? Барем Пенелопи би можела да не се брза. И онака никаде не оди. Е, тоа неразликување на нараторките ми беше проблем при читањето. (Вчера си ја купив „Магла и месечина“ од Меша Селимовиќ. На задната корица има цитат од авторот: „Се трудев секоја личност која зборува за себе и која се открива себеси, да зборува на поинаков јазик, да мисли на поинаков начин, да има поинаква структура на реченица во изразувањето.“)
Второто проблематично нешто, беше самото ваквото брзање. Речениците се долги и сложени, и често неколку сосема различни мисли се поврзани со запирки, и речиси никаде нема ни цртичка, ни друга интерпункција (точка-запирка, загради, или, точка едноставно). Сакам да кажам, по својата форма, текстот те тера да го читаш брзо, а по својата содржина, има премногу конкретен материјал за да се чита брзо. Еве издвоив два примера на реченици што морав да се враќам и полека да ги препрочитувам:
1. „Утрово Игор повторно отиде по докторот, му рекол дека може да дојде само под еден услов, да му дадеме десет илјади драхми, ние имаме едвај илјада, на крајот му го дадов мојот прстен, оној со зелен аметист што го носеше мајка ми, кога навршив осумнаесет години ми го даде, нејзе ѝ го дала баба ми, јас и Евгениј немаме деца, и така не би имала кому да го дадам.“
2. „Се сеќаваш ли на оној мој часовник со кафеави ремчиња, и ден-денес ми е на рака, но дента кога дојдовме тука престана да работи, и онака тука времето го имаш сето за себе, зошто би го мереле?!“
Луда железница. Во спротивност со медитеранскиот дух, каде никој никогаш не се брза за ништо. Ми се чини дека прекраток романот за да бидат толку долги речениците, и толку напнато темпото. Или - колку и да е вкусен оброкот, премногу е мал и скапоцен за да се излапа и проголта толку набрзина.
Ама, тоа е во согласност со муабетите што сме ги правеле со Петар: дека 80% од романот е планирањето, а 20% е пишувањето. Сепак, се чини не треба да е така – треба да е фифти-фифти. Се чувствува дека е брзо пишуван романот. И, затоа, ко би морал да ги споредам „Страв од варвари“ со „Одбројување“ (затоа што тие беа наградени од МАИ), би рекол дека „Страв од варвари“ е побогат роман, побуен, а и поширок во поглед на теми, но „Одбројување“ е подоследен и појасен во изразот. „Страв...“ е многу мудро и широко-градо осмислен, „Одбројување“ е многу мудро и внимателно напишан (па препрочитан, па додотеран, итн...)
Како и да е, многу ме израдува „Страв од варвари“, не затоа што е „три класи подобар“ и од „Телото...“, и од „Очи...“ (иако тоновите на нараторите се слични во сите три романи), туку поради тоа што приказната е целосна, заокружена, а сè во него, иако е лесно, е убаво „стегнато“ - врските помеѓу родители и деца, што Петар најдобро ги владее, па судбините на варварите, судбините на четирите жени (2х2), метафизиката со (не)постоењето, и сето тоа преку она прекрасно одмотување на нарацијата помеѓу минатото и сегашноста - како две убави жени што веслаат две кајчиња, и наизменично замавнуваат со веслата напред-назад, а една крај друга, во иста насока, до ист брег.
Неколку мисли за контекстот
Читајќи ја книгата, упорно ми доаѓаше на памет и една мисла, мисла која не ме остава и неколку дена по читањето, главно поради тоа што не се однесува на самата книга, туку на тоа околу неа.
Затоа што, сума-сумарум, книгата е одлична, и тоа е причина за радост. За тоа, човек може само да му се заблагодари на Животот, и да му честита на Петар за грижата и негувањето на талентот. Од друга страна, помислата е - Ако има нешто за што „се лутам“ за книгава, тоа се другите. („Пеколот, тоа се другите“ - Сартр) Петар одлично си го завршил своето. Но, што направиле другите?
Тука пак сакам да потенцирам дека ова се впечатоци кои ги имам не (само) во врска со книгата на Петар, туку воопшто, за процесот на издавање на книга кај нас, кај сите издавачи. (Ако постојат издавачи што обраќаат повеќе внимание на своите книги, тоа дефинитивно се Или-или.)
- Пробните читатели. Се чини дека во улогата на пробни читатели влегуваме лагодно, и ја земаме како почест дадена од страна на авторот, ама не и како сериозна одговорност. Штом ќе ја дадам мојата книга на пробен читател, ќе му ја дадам со прашања, и сакам забелешки, сакам да имам дискусија. Можеби треба да почнеме да развиваме однос кон бидувањето „пробен читател“ како кон професија, како што е тоа во други средини. „Супер е, ми се допаѓа, подобра е од другите книги“ не треба да е доволно. Затоа што, ништо не е совршено, и секој може да даде свој предлог, да отвори нов поглед. Особено пробниот читател.
- Уредник на едиција. Што е тоа? Кај нас, имам впечаток дека уредник на едиција е чисто формално-правна категорија, нешто што се очекува да стои согласно закон. А уредникот на едицијата, би рекол, треба да е главниот уредник на книгата. Да даде посериозно читање, и забелешки.
- Издавач. Колку нашите издавачи ги читаат книгите од своите автори? Воопшто, имам впечаток дека тоа ретко е случај. Издавачот како да е веќе презадоволен од тоа што авторот е во неговиот табор, и како да не сака да предизвикува нелагодност кај авторот, за да му ја навреди случајно суетата. Како да се вратат оние стари приказни каде издавачот и авторот водат битки околу тоа како треба да биде делото? Да, од авторот си е книгата, ама од издавачот си е издавачката куќа.
- Рецензент. Нашите рецензенти се обично професори по книжевност, и, со самото тоа, навлезени длабоко во читателската професија. Ова ја зголемува нивната одговорност - тие би требало да дадат построг суд, особено ако ја имаат спасоносната прилика да можат да го прочитаат делото пред тоа да биде испечатено. Но, се чини дека ние сосема комотно го прифаќаме сфаќањето дека рецензентот е дежурниот фалител на книгата, и толку.
- Лектор. Тука нештата се јасни, но, може да се каже дека, исто како што отсуството на критика на книжевни преводи води до тоа за лошите преводи да се зборува само на маса, додека лошите преведувачи продолжуваат да бркаат тезги, така има и лектори кои, во средина во која никој не укажува на лоша лектура, го отстапуваат своето име насекаде, без да имаат јасен увид во што сè стои под него.
Сè на сè, мислам дека негуваме еден премногу зен однос кон книгата - работите нека си течат онакви какви што сè. Па секако ќе биде подобро. Благодарни сме за улогата што ни е доделена во процесот на излегување на книгата, и, како да се плашиме да допреме што и да е. Во себе, свесни сме за недостатоците на делото, но, којзнае? Можеби чинот на критика го гледаме како дрскост, како нескромност, како проекција на сопственото незадоволство, како барање на раската во окото на братот? Исто, ми се чини дека не даваме критика затоа што секогаш имаме повеќе вера во иднината, отколку во сегашноста - Ехе, па млади автори сте вие, допрва треба да ги пишувате своите дела... Како секогаш животот да е некаде пред нас, ама никогаш тука и сега. Исто, можеби не им даваме критики на авторите затоа што ги сметаме веќе за испечени, и тогаш критиката ја гледаме дури и како потценување. Кога една „личност од културата“ (пред две години!) ми рече дека сум бил испечен автор, јас само ги смрштив веѓите. Каков испечен автор?! „Испечен“ може да биде или самобендисан автор со крута поетика, или автор кој пишува бестселери за издавачката индустрија. Не сакам да бидам „испечен“. Сакам да бидам флуиден. Затоа што мислам дека тоа е потреба, тоа е природната одлика на креативниот процес. Мислам дека тоа е најмалку, но и најмногу што може да се биде, како автор - постојано да се бара и да се биде едно со природниот тек на нештата, кој ретко е праволиниски.
Затоа велам - колку би било убаво да развиеме сфаќање за давањето критика како чин на солидарност. Давање критика во смисла - укажување на можни промени во текстот, отворање видик кон инакви форми (и содржини). Тоа е нужно деликатна работа, но ако се пристапи искрено, со љубов и со благодарност, внимавајќи на ризикот од гордост и малодушност, верувам дека позитивниот исход е неизбежен.
Затоа што, сума-сумарум, книгата е одлична, и тоа е причина за радост. За тоа, човек може само да му се заблагодари на Животот, и да му честита на Петар за грижата и негувањето на талентот. Од друга страна, помислата е - Ако има нешто за што „се лутам“ за книгава, тоа се другите. („Пеколот, тоа се другите“ - Сартр) Петар одлично си го завршил своето. Но, што направиле другите?
Тука пак сакам да потенцирам дека ова се впечатоци кои ги имам не (само) во врска со книгата на Петар, туку воопшто, за процесот на издавање на книга кај нас, кај сите издавачи. (Ако постојат издавачи што обраќаат повеќе внимание на своите книги, тоа дефинитивно се Или-или.)
- Пробните читатели. Се чини дека во улогата на пробни читатели влегуваме лагодно, и ја земаме како почест дадена од страна на авторот, ама не и како сериозна одговорност. Штом ќе ја дадам мојата книга на пробен читател, ќе му ја дадам со прашања, и сакам забелешки, сакам да имам дискусија. Можеби треба да почнеме да развиваме однос кон бидувањето „пробен читател“ како кон професија, како што е тоа во други средини. „Супер е, ми се допаѓа, подобра е од другите книги“ не треба да е доволно. Затоа што, ништо не е совршено, и секој може да даде свој предлог, да отвори нов поглед. Особено пробниот читател.
- Уредник на едиција. Што е тоа? Кај нас, имам впечаток дека уредник на едиција е чисто формално-правна категорија, нешто што се очекува да стои согласно закон. А уредникот на едицијата, би рекол, треба да е главниот уредник на книгата. Да даде посериозно читање, и забелешки.
- Издавач. Колку нашите издавачи ги читаат книгите од своите автори? Воопшто, имам впечаток дека тоа ретко е случај. Издавачот како да е веќе презадоволен од тоа што авторот е во неговиот табор, и како да не сака да предизвикува нелагодност кај авторот, за да му ја навреди случајно суетата. Како да се вратат оние стари приказни каде издавачот и авторот водат битки околу тоа како треба да биде делото? Да, од авторот си е книгата, ама од издавачот си е издавачката куќа.
- Рецензент. Нашите рецензенти се обично професори по книжевност, и, со самото тоа, навлезени длабоко во читателската професија. Ова ја зголемува нивната одговорност - тие би требало да дадат построг суд, особено ако ја имаат спасоносната прилика да можат да го прочитаат делото пред тоа да биде испечатено. Но, се чини дека ние сосема комотно го прифаќаме сфаќањето дека рецензентот е дежурниот фалител на книгата, и толку.
- Лектор. Тука нештата се јасни, но, може да се каже дека, исто како што отсуството на критика на книжевни преводи води до тоа за лошите преводи да се зборува само на маса, додека лошите преведувачи продолжуваат да бркаат тезги, така има и лектори кои, во средина во која никој не укажува на лоша лектура, го отстапуваат своето име насекаде, без да имаат јасен увид во што сè стои под него.
Сè на сè, мислам дека негуваме еден премногу зен однос кон книгата - работите нека си течат онакви какви што сè. Па секако ќе биде подобро. Благодарни сме за улогата што ни е доделена во процесот на излегување на книгата, и, како да се плашиме да допреме што и да е. Во себе, свесни сме за недостатоците на делото, но, којзнае? Можеби чинот на критика го гледаме како дрскост, како нескромност, како проекција на сопственото незадоволство, како барање на раската во окото на братот? Исто, ми се чини дека не даваме критика затоа што секогаш имаме повеќе вера во иднината, отколку во сегашноста - Ехе, па млади автори сте вие, допрва треба да ги пишувате своите дела... Како секогаш животот да е некаде пред нас, ама никогаш тука и сега. Исто, можеби не им даваме критики на авторите затоа што ги сметаме веќе за испечени, и тогаш критиката ја гледаме дури и како потценување. Кога една „личност од културата“ (пред две години!) ми рече дека сум бил испечен автор, јас само ги смрштив веѓите. Каков испечен автор?! „Испечен“ може да биде или самобендисан автор со крута поетика, или автор кој пишува бестселери за издавачката индустрија. Не сакам да бидам „испечен“. Сакам да бидам флуиден. Затоа што мислам дека тоа е потреба, тоа е природната одлика на креативниот процес. Мислам дека тоа е најмалку, но и најмногу што може да се биде, како автор - постојано да се бара и да се биде едно со природниот тек на нештата, кој ретко е праволиниски.
Затоа велам - колку би било убаво да развиеме сфаќање за давањето критика како чин на солидарност. Давање критика во смисла - укажување на можни промени во текстот, отворање видик кон инакви форми (и содржини). Тоа е нужно деликатна работа, но ако се пристапи искрено, со љубов и со благодарност, внимавајќи на ризикот од гордост и малодушност, верувам дека позитивниот исход е неизбежен.